Gần đây có nhiều thầy, cô giáo
băn khoăn về câu lệnh trong đề thi ngữ văn nên như thế nào. Một số người lên tiếng
phê phán các đề thi văn không có câu lệnh...
Đề thi truyền thống thường có bố cục 3 phần: dẫn dắt vấn đề, nêu vấn đề và yêu cầu thực hiện. Yêu cầu thực hiện được gọi là câu lệnh. Ví dụ: Trong bài Từ ấy, Tố Hữu có viết “... Tôi buộc lòng tôi với mọi người/ Để tình trang trải với trăm nơi/ Để hồn tôi với bao hồn khổ/ Gần gũi nhau thêm mạnh khối đời...”. Phân tích nội dung đoạn thơ trên. Liên hệ với các bài khác trong tập thơ “Từ ấy”, hãy phát biểu suy nghĩ của anh, chị về tình cảm của Tố Hữu đối với quần chúng lao khổ. (Làm văn 12- Trần Thanh Đạm.... Nxb GD. 1992).
Từ CT 2006, sách giáo khoa Ngữ văn đã giới thiệu loại “đề mở” nhằm khuyến khích HS sáng tạo và vận dụng linh hoạt các thao tác và phương thức biểu đạt vào việc tạo lập văn bản. Đề mở là loại đề chỉ nêu vấn đề cần bàn luận trong bài nghị luận hoặc chỉ nêu đề tài để viết văn tự sự, miêu tả, không nêu mệnh lệnh gì về phương thức hoặc thao tác, kiểu bài; khác với loại đề “đề đóng”, “đề khép kín”. Đề mở không phải là dạng đề mới mẻ hoàn toàn. Những đề văn mở ở nước ngoài không thiếu, chẳng hạn nhiều người đều biết các đề văn thi vào đại học của Trung Quốc năm 2006 như:
+ Viết một bài văn với tiêu đề “Một
nét chấm phá về Bắc Kinh”;
+ Viết một bài văn với chủ đề
“Tôi muốn nắm chặt tay bạn”;
+ Lấy đôi vai làm chủ đề và viết
một bài văn 800 chữ...
Hoặc các đề văn của nhà sư phạm
Xukhômlinxki:
+Thành thực là thế nào?;
+ Vì sao con người phải sống ở
trên đời?
+ Chúng ta và người lớn...
Hoặc đây là một số đề văn nghị luận
của Mỹ:
+ Sự trôi nổi của dầu và mỡ trong
nước: lợi và bất lợi?
+ Gây tổn thương trong bóng đá:
có thể ngăn chặn được không?
+ Sức truyền tin rộng rãi của
ti-vi...
Trong SGK Ngữ văn THCS của Việt
Nam, từ những năm 2002 trở đi, các đề văn mở như trên đã rất phổ biến. Ví dụ:
+ Tiếng Việt giàu đẹp,
+ Thuốc đắng dã tật;
+ Không thể sống thiếu bạn;
+ Hãy biết quý trong thời gian...
( NV7);
+ Tuổi trẻ và tương lai đất nước;
+ Hãy nói “không” với các tệ nạn...
(NV8);
+ Đạo lí “uống nước nhớ nguồn”;
+ Đức tính khiêm nhường...(NV9).
Tương tự như thế, đề văn nghị luận
trong sách Ngữ văn THPT (bộ nâng cao) tiếp tục quan niệm ấy; chẳng hạn:
+ Nếu không có sách nhân loại sẽ
thế nào?;
+ Anh, Chị nghĩ gì khi nhìn những
cánh rừng tiếp tục bị tàn phá?
+ Mỗi truyện ngụ ngôn có thể rút
ra nhiều bài học;
+ Con người Nguyễn Khuyến qua bài
thơ Vịnh mùa thu (Thu vịnh);
+ Về một bài thơ trung đại Việt
Nam mà anh (chị) yêu thích;
+ Tiếng cười của Nguyễn Khuyến và
Trần Tế Xương qua một số bài thơ đã học hoặc đã đọc...
Có thể thấy điểm chung khá thống
nhất của các đề văn trên đây là chỉ nêu lên một đề tài, một vấn đề để người viết
bàn luận và làm sáng tỏ. Tuỳ vào nội dung vấn đề, đề tài đó mà người viết lựa
chọn và quyết định các thao tác nghị luận hoặc phương thức biểu đạt nào cho phù
hợp. Cái hay của dạng đề này là phân hoá được HS rất rõ, người viết bài khó mà
chép được “văn mẫu”, phải tự mình suy nghĩ và viết ra bằng lời văn của chính
mình... Chương trình làm văn trước đây chủ yếu yêu cầu HS phân tích, giải
thích, bình luận và minh họa những chân lý cho sẵn. Đó thường là những chân lý
muôn thuở. HS ít khi được bàn bạc, phản bác, lập luận nêu những suy nghĩ ngược
chiều, thể hiện rõ cá tính và ý kiến độc đáo chủ quan của chính mình... CT Ngữ
văn mới cần dạy cho HS biết cách tạo ra ý, làm phong phú ý và biết lập luận, phản
bác để bảo vệ ý kiến của mình... Nghĩa là tăng cường rèn luyện tính chủ động,
tích cực trong suy nghĩ của HS.
Nhưng cần lưu ý, dạng “đề mở” đã
nêu không phải duy nhất, càng không phải là lối thoát duy nhất cho cách dạy làm
văn, viết bài văn. Đã có hiện tượng một số thầy cô giáo chỉ tập trung vào dạng
đề ấy, “thi đua” sáng tác ra những đề văn mở đến “mù mịt”, “vô bờ”. Nhiều đề
văn bí ẩn đến tối om, bế tắc... đã ra đời; nhiều lối chấm bài tuỳ tiện, tuỳ hứng,
đầy chủ quan đã bắt đầu xuất hiện...
Dạng đề mở khó làm đáp án cho rõ
ràng, rành mạch; GV chấm bài phải rất “vững tay”; đáp án phải là “đáp án mở”,
không bó chặt người viết vào một số ý nào (có sẵn, cho trước) mà chỉ nêu định
hướng về cách giải quyết. Người GV căn cứ vào nội dung và hình thức trình bày của
HS mà đánh giá, cho điểm. Chất lượng của bài viết cũng không thể lấy ngắn dài để
đo. Vấn đề là chất lượng, bài viết gãy gọn, sáng sủa; trình bày suy nghĩ hoặc kể
lại câu chuyện một cách trung thực, cảm động... Và quan trọng, đó là suy nghĩ và
lời văn của chính các em...
Đề văn có hoặc không có câu lệnh
đều được, nhưng đọc xong HS phải hiểu đúng nhiệm vụ của mình; phải khơi gợi được
cảm hứng muốn viết, muốn bày tỏ ý kiến của riêng mình. Cố thủ tướng Phạm Văn Đồng
từng nói: "Dạy làm văn chủ yếu là dạy cho HS diễn tả cái gì mình suy nghĩ,
mình cần bày tỏ một cách trung thành, sáng tỏ, chính xác, làm nổi bật điều mình
muốn nói". Điều mà Bộ trưởng Tạ Quang Biểu từng quan tâm nhất cũng là
"phải ra đề làm sao để các em nói đúng, nói thật từ chính kiến thức và những
tình cảm, suy nghĩ sáng tạo riêng của mình.”. Đó chính là yêu cầu cốt lõi nhất
của việc dạy viết.
Hà Nội, 12-11-2023
Nguồn: Chia sẻ của
thầy Đỗ Ngọc Thống trên https://www.facebook.com/thongdongoc