ĐI BỘ NGAO DU
(Trích Ê – min hay Về giáo dục)
Tôi chỉ quan niệm được một cách đi
ngao du thú vị hơn đi ngựa: đó là đi bộ. Ta ưa đi lúc nào thì đi, ta thích dừng
lúc nào thì dừng, ta muốn hoạt động nhiều ít thế nào là tuỳ. Ta quan sát khắp
nơi; ta quay sang phải, sang trái; ta xem xét tất cả những gì thấy hay hay; ta
dừng lại ở tất cả mọi khía cạnh. Tôi nhìn thấy một dòng sông ư, tôi đi men theo
sông; một khu rừng rậm ư, tôi đi vào dưới bóng cây; một hang động ư, tôi đến
tham quan; một mỏ đá ư, tôi xem xét các khoáng sản. Bất cứ đâu tôi ưa thích,
tôi lưu lại đấy. Hễ lúc nào tôi thấy chán, tôi bỏ đi luôn. Tôi chẳng phụ thuộc
vào những con ngựa hay gã phu trạm. Tôi chẳng cần chọn những lối đi có sẵn hay
những con đường thuận tiện; tôi đi qua bất cứ nơi nào con người có thể đi qua;
tôi xem tất cả những gì mà con người có thể xem; và, chỉ phụ thuộc vào bản thân
tôi, tôi hưởng thụ tất cả sự tự do mà con người có thể hưởng thụ. Nếu do thời
tiết xấu không đi bộ được mà thấy chán rồi, lúc đó tôi đi ngựa. Nếu tôi mệt...
nhưng Ê-min có mệt gì lắm đâu; em to khoẻ; và sao em lại mệt được cơ chứ, em chẳng
hề vội vã. Nếu em dừng lại, làm sao em có thể chán được, ở chốn nào em cũng có
những thứ để giải trí. Em vào nhà một người thợ, em làm việc; em vận động hai
cánh tay để cho đôi bàn chân nghỉ ngơi.
Đi bộ ngao du là đi như Ta-lét,
Pla-tông và Pi-ta-go. Tôi khó lòng hiểu nổi một triết gia có thể quyết định
ngao du cách khác mà không xem xét những tài nguyên mình giẫm chân lên và trái
đất phô bày phong phú ra trước mắt. Ai là người yêu mến nông nghiệp chút ít mà
lại không muốn biết các sản vật đặc trưng cho khí hậu những nơi mình đi qua và
cách thức trồng trọt những đặc sản ấy? Ai là người có chút ít hứng thú với tự
nhiên học mà lại có thể quyết định đi ngang một khoảnh đất mà không xem xét nó,
một lèn đá mà không ghè vài mẩu, những quả núi mà không sưu tập hoa lá, những
hòn sỏi mà không tìm các hoá thạch!
Những triết gia phòng khách của các
ngài nghiên cứu tự nhiên học trong các phòng sưu tập; họ có các thứ linh tinh;
họ biết gọi tên nhưng chẳng có một ý niệm gì về tự nhiên cả. Nhưng phòng sưu tập
của Ê-min thì phong phú hơn các phòng sưu tập của vua chúa; phòng sưu tập ấy là
cả trái đất. Nơi đây, mỗi vật đều ở đúng chỗ của nó; nhà tự nhiên học làm công
việc chăm sóc đã sắp xếp mọi thứ đâu ra đấy. Đô-băng-tông chắc cũng không thể
làm tốt hơn.
Biết bao hứng thú khác nhau ta tập
hợp được nhờ cách ngao du thú vị ấy, không kể sức khoẻ được tăng cường, tính
khí trở nên vui vẻ. Tôi thường thấy những kẻ ngồi trong các cỗ xe tốt chạy rất
êm nhưng mơ màng, buồn bã, cáu kỉnh hoặc đau khổ; còn những người đi bộ lại
luôn luôn vui vẻ, khoan khoái và hài lòng với tất cả. Ta hân hoan biết bao khi
về gần đến nhà! Một bữa cơm đạm bạc mà sao có vẻ ngon lành thế! Ta thích thú biết
bao khi lại ngồi vào bàn ăn! Ta ngủ ngon giấc biết bao trong một cái giường tồi
tàn! Khi ta chỉ muốn đến một nơi nào, ta có thể phóng bằng xe ngựa trạm; nhưng
khi ta muốn ngao du, thì cần phải đi bộ.
(Sách Ngữ văn 8, tập 2, NXB Giáo dục Việt Nam, 2013,
tr. 98-100)