Bài thơ Thăng Long thành hoài cổ của Bà Huyện Thanh Quan

Tạo hoá gây chi cuộc hí trường¹,

Đến nay thấm thoắt mấy tinh sương².

Lối xưa xe ngựa hồn thu thảo³,

Nền cũ lâu đài bóng tịch dương⁴.

Đá vẫn trơ gan cùng tuế nguyệt⁵,

Nước còn cau mặt với tang thương⁶.

Nghìn năm gương cũ soi kim cổ,

Cảnh đấy người đây luống đoạn trường⁷

(Bà Huyện Thanh Quan, Tổng tập văn học Việt Nam, Tập 14, NXB Khoa học xã hội, Tr. 977-978) 

Chú thích:

(1) Hí trường: Nơi diễn trò, sân khấu.

(2) Tinh sương: Sao và sương, ý nói: Thời gian năm tháng trôi qua.

(3) Thu thảo: cỏ mùa thu (thường úa vàng, khô héo).

(4) Tịch dương: Chiều tà, mặt trời từ từ lặn sắp tôì.

(5) Tuế nguyệt: Năm tháng.

(6) Tang thương: Cũng như “bãi bể nương dâu”, vốn rút gọn từ “thương hải biến vi tang điền” (biển xanh biến thành bãi dâu) trong “Thần tiên truyện”, ý muốn nói: Cuộc đời biến đổi, tháng trầm...

(7) Đoạn trường: Đau đớn đến đứt ruột. Theo sách Sưu thần ký: Có người bắt được con vượn con, thường đem ra trước hiên nhà đùa giỡn. Vượn mẹ ngày nào cũng đến, ở trên cậy gần đầu nhà, kêu thảm thiết. ít lâu sau, vượn mẹ chết, xác rơi xuống gốc cây, ruột đứt từng đoạn (đoạn trường).

Tiểu sử Bà Huyện Thanh Quan

Bà Huyện Thanh Quan, tên thật là Nguyễn Thị Hinh, là một trong những nữ sĩ tài danh hiếm có của văn học Việt Nam thời trung đại. Bà sinh ra tại làng Nghi Tàm, hiện thuộc quận Tây Hồ, Hà Nội. Chưa rõ năm sinh và năm mất của bà, nhưng cuộc đời và sự nghiệp của bà gắn liền với thế kỷ XIX. Chồng bà, ông Lưu Nghị, làm tri huyện Thanh Quan (nay thuộc tỉnh Thái Bình), vì vậy, bà được gọi là Bà Huyện Thanh Quan.

Vì có tài văn chương, Bà Huyện Thanh Quan đã được vua Tự Đức triệu vào Huế cho giữ chức Cung trung giáo tập: dạy các công chúa và phi tần học tập.

Với tài năng văn chương hiếm có, bà để lại dấu ấn sâu sắc trong nền văn học trung đại Việt Nam, dù chỉ còn lại sáu bài thơ Đường luật nổi tiếng.

Phong cách sáng tác của Bà Huyện Thanh Quan

Thơ của Bà Huyện Thanh Quan mang đậm dấu ấn của văn học trung đại Việt Nam, với những chủ đề như hoài cổ, tình yêu quê hương và nỗi nhớ về thời vàng son đã qua.

Các sáng tác của Bà Huyện Thanh Quan có lời thơ thanh nhã, ý cổ kính, thường mang nặng nỗi u hoài nhớ tiếc quá khứ của vương triều Lê và Thăng Long.

Chủ đề hoài cổ là điểm nhấn rõ rệt trong thơ của bà. Các tác phẩm thường thể hiện sự tiếc nuối về những giá trị đã mất, phản ánh sự thay đổi của thời gian và xã hội. Bà sử dụng hình ảnh thiên nhiên để gợi lên nỗi nhớ nhung về quá khứ, như trong bài thơ nổi tiếng "Thăng Long thành hoài cổ". Bài thơ mô tả sự suy tàn của kinh thành Thăng Long, nơi từng là trung tâm huy hoàng nhưng nay chỉ còn lại vẻ đìu hiu, vắng lặng.

Thiên nhiên trong thơ Bà Huyện Thanh Quan cũng xuất hiện với vẻ đẹp cổ kính, yên bình, nhưng đồng thời gợi lên nỗi buồn và sự cô đơn của con người trước sự biến chuyển của thời gian. Cảnh vật thiên nhiên không chỉ là bối cảnh, mà còn là cách bà diễn tả tâm trạng của mình, như trong bài "Qua Đèo Ngang" - một trong những tác phẩm nổi tiếng của bà, với cảnh núi non hoang sơ, gợi lên sự cô độc, lạc lõng giữa đất trời.

Ngôn từ của Bà Huyện Thanh Quan tinh tế, cô đọng và hàm súc. Thơ bà rất chuẩn mực về niêm luật, giàu nhạc điệu, và thường sử dụng các hình ảnh mang tính tượng trưng và ẩn dụ để truyền tải thông điệp. Bà thường kết hợp ngôn ngữ dân gian và các từ ngữ gợi cảm, giúp tạo nên chiều sâu cho các tác phẩm.

Một số bài thơ tiêu biểu của Bà Huyện Thanh Quan

Mặc dù không sáng tác nhiều, những bài thơ của Bà Huyện Thanh Quan vẫn để lại dấu ấn sâu sắc trong lòng người đọc. Hầu hết các tác phẩm của bà được viết bằng chữ Nôm, theo thể thơ Đường luật, với những bài nổi bật như:

Thăng Long thành hoài cổ: Tác phẩm nổi tiếng bày tỏ nỗi buồn và sự tiếc nuối về sự suy tàn của kinh đô Thăng Long.

Qua chùa Trấn Bắc: Miêu tả cảnh vật tại chùa Trấn Bắc, một nơi linh thiêng.

Qua Đèo Ngang: Tác phẩm nổi tiếng với tâm trạng cô đơn khi bà qua đèo Ngang, đối diện với thiên nhiên hoang vu và rộng lớn.

Chiều hôm nhớ nhà: Bài thơ thể hiện nỗi nhớ nhà da diết của tác giả khi đứng trước cảnh chiều tà.

Tức cảnh chiều thu: Bài thơ tả cảnh thu buồn, mang lại cảm giác lắng đọng, suy tư.

Cảnh đền Trấn Võ và Cảnh Hương Sơn: Những bài thơ tả cảnh vật thiên nhiên tại các địa danh nổi tiếng, kết hợp với tâm trạng hoài niệm của tác giả.